TEK TANRILI (MONOTEİST) DİNLER
Yahudilik
Yahudilik Nedir?
Yahudilik, dünyanın en eski tek tanrılı (monoteist) dinlerinden biridir ve İsrailoğulları’nın tarihi, kültürü ve inançlarını temel alır. Yahudiler, Tanrı’nın (YHVH) seçilmiş halkı olduklarına inanır ve kutsal kitapları olan Tanah (İbranice İncil) ile kutsal yasaları Talmud çerçevesinde dini yaşamlarını sürdürürler.
- Yahudiliğin Temel İnançları
Tek Tanrı İnancı (Monoteizm)
- Yahudilik, mutlak tek tanrıcılığı savunan ilk büyük dindir.
- Tanrı’nın özel adı YHVH (יהוה – Yahve ya da Yehova olarak okunur) olup, Yahudiler bu ismi kutsal saydıkları için genellikle “HaShem” (İsim) veya “Adonay” (Efendimiz) diye anarlar.
Seçilmiş Halk ve Ahit
- Yahudiler, Tanrı ile İsrail halkı arasında özel bir anlaşma (Ahit) olduğuna inanır.
- Bu Ahit’e göre Yahudiler, Tanrı’nın emirlerini yerine getirmeli, karşılığında Tanrı da onları kutsamalıdır.
Mesih İnancı
- Yahudiler, gelecekte Tanrı’nın dünyaya bir Mesih (Moshiach) göndereceğine inanır.
- Mesih geldiğinde İsrail krallığını yeniden kuracak ve dünyaya barış getirecektir.
Ölümden Sonra Hayat
- Yahudilikte ölümden sonraki yaşam hakkında farklı görüşler vardır.
- Geleneksel inanca göre, iyi insanlar Olam Ha-Ba (Gelecek Dünya) adı verilen manevi bir dünyada Tanrı ile ödüllendirilecektir.
- Ancak Yahudilik, cennetten çok dünyadaki yaşam ve etik kurallara odaklanır.
- Yahudi Kutsal Kitapları
Tanah (İbranice İncil)
Yahudiliğin kutsal kitabı Tanah (İbranice Kutsal Kitap), Hristiyanların Eski Ahit (Tevrat, Zebur ve Peygamberler) dediği bölümleri içerir. Tanah üç ana bölümden oluşur:
- Tevrat (Tora – תורה) → İlk beş kitap (Musa’nın Beş Kitabı)
- Yaratılış (Bereşit), Çıkış (Şemot), Levililer (Vayikra), Sayılar (Bamidbar), Tesniye (Devarim)
- Yahudiliğin temel yasaları ve yaratılış hikâyesi burada bulunur.
- Neviim (Peygamberler – נביאים)
- Yahudi peygamberlerin yaşamları, kehanetleri ve İsrail tarihine dair bilgiler içerir.
- Ketuvim (Yazılar – כתובים)
- Mezmurlar, Özdeyişler, Eyüp, Daniel, Ester gibi çeşitli kutsal yazılar içerir.
Talmud
- Talmud, Yahudiliğin en önemli dini yorum kitaplarından biridir.
- Tevrat’ın sözlü açıklamalarını, hahamların yorumlarını ve dini yasaları içerir.
- İki versiyonu vardır:
- Babil Talmudu (daha yaygın olarak kullanılır)
- Kudüs Talmudu
- Yahudi Mezhepleri
Ortodoks Yahudilik
- Geleneksel Yahudiliği temsil eder.
- Tevrat ve Talmud’daki kuralların kesinlikle uygulanması gerektiğine inanırlar.
- Erkekler genellikle kipa (başlık) ve sakal ile dolaşır, kadınlar tesettüre uygun giyinir.
- Şabat (Cumartesi günü ibadet ve çalışma yasağı) sıkı bir şekilde uygulanır.
Muhafazakâr Yahudilik
- Gelenekleri korumaya çalışırken, modern yaşamla da uyum sağlamaya çalışır.
Reformist Yahudilik
- Modern ve liberal bir yaklaşıma sahiptir.
- Dini yasaların birçoğu değiştirilebilir olarak kabul edilir.
- Kadınlar da haham olabilir ve ibadetlerde erkeklerle eşit konumda yer alır.
Hasidik Yahudilik
- 18. yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan mistik ve geleneksel bir Yahudi hareketidir.
- Hasidikler, Tanrı ile doğrudan bir bağlantıya inanır ve mistik pratiklere önem verir.
- Yahudilikte İbadet ve Ritüeller
Şabat (Cumartesi Kutsal Günü)
- Yahudiler için haftalık kutsal gün Şabat’tır (Cuma akşamı – Cumartesi akşamı arası).
- Şabat günü, çalışmak, ateş yakmak, yazı yazmak yasaktır.
- Aileler birlikte ibadet eder ve özel Şabat yemekleri yerler.
Sinagog ve İbadet
- Yahudilerin ibadethanesine “Sinagog” veya “Havra” denir.
- İbadeti hahamlar yönetir.
- Sinagoglarda Tevrat tomarları özel dolaplarda (Aron Ha-Kodeş) saklanır.
Dua ve Kipa
- Erkek Yahudiler dua ederken kipa (küçük başlık) takar.
- Sabah dualarında Tefillin (dua sırasında kola ve başa bağlanan deri kutular) kullanılır.
Kaşrut (Yahudi Beslenme Kuralları)
- Domuz eti ve kabuklu deniz ürünleri yasaktır.
- Et ve süt aynı öğünde tüketilmez.
- Yahudi Bayramları
Pesah (Hamursuz Bayramı)
- İsrailoğulları’nın Mısır’dan çıkışını (Exodus) anma bayramıdır.
- 7 gün boyunca mayasız ekmek (matza) yenir.
Yom Kipur (Kefaret Günü)
- Yılın en kutsal günü olup oruç ve tövbe günü olarak kabul edilir.
- 25 saat boyunca hiçbir şey yenilip içilmez.
Hanuka (Işık Bayramı)
- Yahudilerin, Yunanlılara karşı kazandıkları zaferi anma bayramıdır.
- 8 gece boyunca Hanuka şamdanı yakılır.
- Yahudi Tarihi ve Diaspora
- M.Ö. 1000: Kral Davud, Kudüs’ü başkent yapar.
- M.Ö. 586: Babil sürgünü → Yahudiler, Babil’e sürülür.
- M.S. 70: Roma İmparatorluğu, Kudüs’ü yıkar → Yahudiler dünyanın dört bir yanına dağılır (Diaspora).
- 1948: İsrail Devleti kurulur.
Hristiyanlık
Hristiyanlık, tek Tanrı inancına dayalı bir dindir ve kutsal kitabı İncil’dir. Hristiyan inancının temel taşları şunlardır:
a) Tanrı İnancı
- Hristiyanlar, Tanrı’nın üçlü birlik (Teslis) doktrini çerçevesinde Baba (Tanrı), Oğul (İsa Mesih) ve Kutsal Ruh olarak var olduğuna inanırlar.
- Tanrı her şeye kadirdir, her şeyi bilir ve sonsuzdur.
b) İsa Mesih
- Hristiyanlar, İsa’nın Tanrı’nın oğlu olduğuna ve dünyaya insanları günahlardan kurtarmak için geldiğine inanır.
- İsa’nın çarmıha gerildiği, öldüğü ve üç gün sonra dirildiği kabul edilir.
- İsa’nın ahlaki öğretileri, sevgi, bağışlama ve merhamet üzerine kuruludur.
c) Kutsal Ruh
- Kutsal Ruh, Tanrı’nın insanlara yol gösteren ve kalplerinde yaşayan yönüdür.
d) Ahiret İnancı
- Hristiyanlık, cennet ve cehennem inancını içerir.
- Kıyamet günü İsa’nın tekrar geleceğine (İkinci Geliş ) ve insanların yargılanacağına inanılır.
e) Günah ve Kurtuluş
- İlk günah inancı (Adem ve Havva’nın cennetten kovulması) önemli bir kavramdır.
- İnsanlar günahlarından ancak İsa’ya inanarak ve Tanrı’nın lütfuyla kurtulabilir.
- Kutsal Kitap: İncil
Hristiyanların kutsal kitabı İncil (Bible), Eski Ahit (Tanah) ve Yeni Ahit’ten oluşur:
- Eski Ahit (Old Testament): Yahudilik ile ortaktır ve yaratılış, peygamberler ve İsrail tarihi ile ilgili metinleri içerir.
- Yeni Ahit (New Testament): İsa Mesih’in yaşamı, öğretileri, havarilerin yazıları ve kıyametle ilgili bölümler içerir.
Yeni Ahit’in en önemli bölümleri Dört İncil’dir:
- Matta (Matthew)
- Markos (Mark)
- Luka (Luke)
- Yuhanna (John)
Bu kitaplar, İsa’nın yaşamını ve öğretilerini anlatır.
- Mezhepler
Genel olarak üç ana mezhep vardır:
- Katoliklik (Roma Katolik Kilisesi)
Dünya çapındaki en büyük Hristiyan mezhebidir ve merkezi Vatikan’dır. Katolik inancı, Papalık otoritesini tanır ve kökeni doğrudan İsa’nın havarisi Aziz Petrus’a kadar uzandığına inanılır.
Temel İnançlar ve Özellikler:
- Papa’nın otoritesi: Papa, tüm Katolikler için en yüksek dini liderdir.
- Yedi Sakrament: Vaftiz, Komünyon, Tövbe, Konfirmasyon, Evlilik, Rahiplik, Hasta Yağı Sürme gibi yedi kutsal tören kabul edilir.
- Meryem ve Azizler: Meryem Ana ve diğer azizlere özel bir saygı gösterilir, dualarda onların aracılığına inanılır.
- Araf inancı: Cennet ve cehennem arasında bir arınma yeri olduğuna inanılır.
- Geleneksel ibadet: Latin ayini ve litürjik ritüeller önemlidir.
Alt Dalları:
- Roma Katolik Kilisesi (Ana Akım)
- Doğu Katolik Kiliseleri (Unia Kiliseleri): Ortodoks geleneklerini koruyarak Katolikliğe bağlı kalan kiliseler.
- Ortodoksluk (Doğu Ortodoks Kilisesi)
1054 yılındaki Büyük Ayrılık (Schizma) sonucu Katolik Kilisesi’nden ayrılmıştır. Ortodoks Kilisesi, merkeziyetçi bir otoriteye sahip değildir, ancak İstanbul’daki Ekümenik Patrik en sembolik lider olarak kabul edilir.
Temel İnançlar ve Özellikler:
- Papalık otoritesini reddeder: Ortodokslar, papanın evrensel yetkisini kabul etmezler.
- Kilisenin kolektif yönetimi: Yerel patrikler ve piskoposlar, kendi bölgelerindeki kiliseleri yönetir.
- İkonalar ve ritüeller: Ortodoks ibadetinde ikonalar önemli bir yer tutar.
- Yedi Sakrament: Katoliklerle benzer şekilde kabul edilir.
- Uzun ve görkemli ayinler: Litürjik ibadetler genellikle uzun ve geleneksel müziklerle yapılır.
- Evlilik: Ortodoks rahipler evlenebilir, ancak piskoposlar evlenemez.
Alt Dalları:
- Rum Ortodoks Kilisesi (Ekümenik Patrikhane)
- Rus Ortodoks Kilisesi
- Sırp Ortodoks Kilisesi
- Bulgar Ortodoks Kilisesi
- Kıpti Ortodoks Kilisesi (Mısır’daki Hristiyanlar)
- Ermeni Apostolik Kilisesi (Katolik ve Ortodoks arasında bir konumda)
- Protestanlık
1517 yılında Martin Luther’in öncülüğünde gerçekleşen Reform Hareketi sonucunda Katolik Kilisesi’nden ayrılan mezhepler bütünüdür. Protestanlık, Papa’nın otoritesini ve Katolik geleneklerini reddeder.
Temel İnançlar ve Özellikler:
- “Sola Scriptura” (Yalnızca Kutsal Kitap): İnanç ve ibadet yalnızca İncil’e dayanmalıdır, kilise gelenekleri bağlayıcı değildir.
- “Sola Fide” (Yalnızca İnanç): Kurtuluş, yalnızca imanla mümkündür; iyi işler veya sakramentler zorunlu değildir.
- Papalık ve Araf reddedilir.
- Sade ibadet: Ayinler genellikle Katolik ve Ortodoks ayinlerine göre daha sade ve kısadır.
- Evlilik: Rahipler ve dini liderler evlenebilir.
Alt Dalları:
- Luthercilik: Martin Luther’in öğretilerini takip eden mezhep.
- Kalvinizm: Jean Calvin’in öğretilerine dayalı, kadere (predestinasyon) büyük önem veren mezhep.
- Anglikanizm: İngiltere’de ortaya çıkmış, Katolik ve Protestan özellikleri barındıran bir mezhep.
- Baptistler: Yetişkin vaftizini savunan, bağımsız kiliselerden oluşan mezhep.
- Metodistler: İngiltere’de John Wesley tarafından başlatılan hareket.
- Pentekostallar: Kutsal Ruh’un gücüne ve mucizelere vurgu yapan mezhep.
- Evanjelikler: İncil’in kelimesi kelimesine doğru olduğuna inanan, misyonerliğe önem veren mezhep.
Diğer Hristiyan Gruplar
Ana akım üç mezhebin dışında, bazı bağımsız veya farklı inanışlara sahip gruplar da vardır:
Yehova’nın Şahitleri: Üçlü Birlik inancını reddederler ve İncil’i kendi yorumlarına göre çevirirler. Misyonerlik faaliyetleriyle tanınırlar.
Mormonlar (İsa Mesih’in Son Zaman Azizler Kilisesi): Joseph Smith tarafından 19. yüzyılda kurulmuş, İncil’e ek olarak Mormon Kitabı’na inanırlar.
Adventistler: İsa’nın ikinci gelişinin yakın olduğuna inanırlar, Sebt Günü (Cumartesi) kutsal kabul edilir.
- Hristiyanlıkta İbadet ve Ritüeller
Hristiyanlar için önemli ibadetler ve ritüeller şunlardır:
a) Kilise ve İbadet
- Pazar günleri kilisede toplu ibadet yapılır.
- Dua, ilahiler, İncil okumaları ve vaaz içerir.
b) Sakramentler (Kutsal Ayinler)
Hristiyanlar için önemli olan yedi sakrament şunlardır (Protestanlar genellikle yalnızca iki tanesini kabul eder):
- Vaftiz: Hristiyanlığa giriş ve günahlardan arınma ritüeli.
- Ekmek-Şarap Ayini: İsa’nın son akşam yemeğinin anılması.
- Günah Çıkarma (İtiraf): Katolikler için papaza günahlarını itiraf etme ritüeli.
- Kutsal Yağ (Hasta Yağı): Hastalara ve ölmek üzere olanlara yapılan kutsal merasim.
- Evlilik (Nikâh): Kilisede kutsanan evlilik töreni.
- Ruhban Takdisi: Papaz ve piskopos atama töreni.
- Onaylama (Krizma): Vaftiz sonrası iman gücünün pekiştirilmesi.
- Hristiyanlıkta Önemli Günler
Hristiyanlıkta bazı özel günler büyük önem taşır:
- Noel (Christmas) (25 Aralık): İsa’nın doğum günü.
- Paskalya (Easter): İsa’nın dirilişi, en kutsal bayram.
- Kül Çarşambası (Ash Wednesday): Oruç döneminin başlangıcı.
- Pentekost (Pentecost): Kutsal Ruh’un havarilere inişi.
- Hristiyanlığın Yayılması ve Tarihçesi
- İlk Hristiyan toplulukları Roma İmparatorluğu içinde oluşmuştur.
- 4. yüzyılda İmparator Konstantin, Hristiyanlığı resmi din olarak kabul etmiştir.
- Orta Çağ’da Hristiyanlık Avrupa’ya yayılmış, ardından sömürgecilik ile Afrika, Asya ve Amerika kıtalarına taşınmıştır.
- Hristiyanlık ve Diğer Dinlerle İlişkisi
- Yahudilik: Hristiyanlık, Yahudilikten doğmuştur ancak İsa’yı Mesih olarak kabul etmeyen Yahudilerle farklılaşmıştır.
- İslam: İslam, İsa’yı bir peygamber olarak kabul eder ancak Tanrı’nın oğlu olduğunu reddeder. Hristiyanlarla tarih boyunca hem barışçıl hem de çatışmalı ilişkiler yaşanmıştır.
İslamiyet
İslamiyet Nedir?
İslamiyet, Allah’ın (Tanrı’nın) tek olduğunu ve Hz. Muhammed’in onun son peygamberi olduğunu kabul eden monoteist (tek tanrılı) bir dindir. İslam kelimesi “barış, teslimiyet ve itaat” anlamına gelir.
Temel Kaynaklar
- Kutsal Kitap: Kur’an-ı Kerim
- Peygamber: Hz. Muhammed (s.a.v.)
- Önemli Kaynaklar: Hadisler (Peygamber’in sözleri ve davranışları)
İslam’ın Temel İnançları
Allah İnancı (Tevhid)
- İslamiyet’in temel inancı tek Tanrı (Allah) inancıdır.
- Allah’ın eşi, benzeri ve ortağı yoktur (Monoteizm).
- Her şeyin yaratıcısı, yöneticisi ve hakimi Allah’tır.
Peygamber İnancı
- İslam, Adem’den Hz. Muhammed’e kadar birçok peygamberin geldiğine inanır.
- Hz. Muhammed İslam’a göre son peygamberdir ve peygamberlik onunla sona ermiştir.
- Diğer peygamberler de (Hz. Musa, Hz. İsa, Hz. Nuh, Hz. İbrahim vb.) Allah’ın elçileridir.
Melek İnancı
- Melekler, Allah’ın yarattığı nurdan varlıklardır.
- Görevleri Allah’a ibadet etmek ve insanlara yardım etmektir.
- Cebrail (vahiy meleği), Mikail (doğa olaylarını yöneten melek), İsrafil (kıyamet meleği), Azrail (ölüm meleği) önemli meleklerdir.
Kutsal Kitap İnancı
- İslam’a göre Allah, peygamberlerine kutsal kitaplar göndermiştir:
- Tevrat (Hz. Musa’ya)
- Zebur (Hz. Davud’a)
- İncil (Hz. İsa’ya)
- Kur’an (Hz. Muhammed’e – son kitap)
Ahiret İnancı
- İslam’a göre ölümden sonra hesap günü (Kıyamet) gelecektir.
- İyiler cennete, kötüler cehenneme gidecektir.
- Mahşer günü herkes yaptığı iyilik ve kötülüklerden dolayı yargılanacaktır.
İslam’ın Beş Şartı (İbadetler)
- Kelime-i Şehadet
- Namaz
- Oruç
- Zekat
- Hac
İslam’da Kutsal Kitap ve Hadisler
Kur’an-ı Kerim
- İslam’ın en kutsal kitabıdır.
- Allah tarafından Cebrail aracılığıyla Hz. Muhammed’e vahiy yoluyla indirilmiştir.
- 114 sureden oluşur.
Hadisler
- Peygamber’in sözleri, fiilleri ve davranışlarıdır.
- Sahih hadisler (güvenilir hadisler), İslam hukukunun (Şeriat) önemli bir kaynağıdır.
İslam Mezhepleri
Sünni İslam
- En büyük mezheptir (%85-90).
- Dört büyük fıkıh mezhebi vardır:
- Hanefi
- Şafii
- Maliki
- Hanbeli
Şii İslam
- Hz. Ali ve onun soyundan gelenlerin İslam’ın gerçek liderleri (İmamlar) olduğuna inanır.
- Büyük Şii mezhepleri:
- Caferilik (İran’da yaygın)
- İsmaililik
- Zeydilik
İslam’da Önemli Kavramlar
Şeriat: İslam’ın dini kurallarına verilen isimdir. Kur’an, sünnet, icma ve kıyas gibi kaynaklara dayanır.
Cihat
- İslam’ı yaymak için yapılan mücadele anlamına gelir.
- Silahlı mücadele anlamına geldiği gibi, nefse karşı mücadeleyi de kapsar.
Halifelik
- Hz. Muhammed’in vefatından sonra İslam toplumunu yöneten kişiye “halife” denir.
- Osmanlı, son halifelik makamını 1924’te kaldırmıştır.
İslam’da Kutsal Günler ve Bayramlar
Ramazan Bayramı: Ramazan ayında oruç tutan Müslümanlar için büyük bir bayramdır.
Kurban Bayramı: Hz. İbrahim’in oğlunu Allah’a kurban etmek istemesi anısına kutlanır.
Kandil Geceleri
- Mevlid Kandili (Hz. Muhammed’in doğumu)
- Berat Kandili (Günahların affolunduğu gece)
- Miraç Kandili (Peygamber’in göğe yükseldiği gece)
- Kadir Gecesi (Kur’an’ın indirilmeye başladığı gece)
İslam ve Günümüz Dünyası
- İslam, dünya çapında 2 milyardan fazla inananı olan bir dindir.
- En fazla Müslüman nüfus, Endonezya, Pakistan, Hindistan, Bangladeş, Türkiye, İran, Suudi Arabistan ve Mısır’da bulunur.
İbrahimi olmayan tek tanrılı dinler:
Zerdüştlük
Zerdüştlük: Dünyanın İlk Tek Tanrılı Dinlerinden Biri
Zerdüştlüğün Doğuşu ve Kurucusu
Zerdüştlük, M.Ö. 1500 – 1000 yılları arasında Pers topraklarında ortaya çıkmış dünyanın en eski tek tanrılı dinlerinden biridir. Bu dinin kurucusu Zerdüşt (Zarathustra), bir peygamber olarak kabul edilir.
Zerdüştlükte Temel İnançlar
1️. Ahura Mazda ve Ahriman: İyilik ve Kötülüğün Savaşı
Zerdüştlük, Ahura Mazda adında tek bir yüce Tanrı’ya inanır.
- Ahura Mazda: İyiliği, doğruluğu ve ışığı temsil eder.
- Ahriman (Angra Mainyu): Kötülüğü, kaosu ve yalanı temsil eder.
Bu iki güç, sürekli bir savaş halindedir. Ancak sonunda iyiliğin, yani Ahura Mazda’nın kazanacağına inanılır.
2️. İyi Düşünce, İyi Söz, İyi Davranış
Zerdüştlüğün en temel öğretisi “Humata, Hukhta, Huvarshta”, yani:
İyi düşün (Doğru niyet sahibi ol)
İyi konuş (Doğru söz söyle)
İyi davran (Doğru hareket et)
Bu üç ilke, bir Zerdüştî’nin nasıl yaşaması gerektiğini özetler.
3️. Cennet, Cehennem ve Yeniden Diriliş
- İnsanlar öldükten sonra ruhları bir köprüden (Chinvat Köprüsü) geçer.
- İyi bir hayat sürenler cennete gider,
- Kötü olanlar cehenneme düşer.
- Ancak, dünyanın sonunda iyilik kazanacak ve tüm ruhlar arınacaktır.
Bu yönüyle Zerdüştlük, Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’a benzer inançlar taşır.
Zerdüştlüğün Kutsal Kitabı: Avesta ve Gathalar
Zerdüştlüğün kutsal kitabı Avesta’dır. Ancak Avesta’nın en eski ve en kutsal kısmı Gathalar olarak bilinir.
Gathalar Nedir?
- Zerdüşt’ün bizzat yazdığı ya da söylediği şiirlerden oluşur.
- Ahura Mazda ve doğru yaşam hakkında öğütler içerir.
- Orta Farsça ve Avestaca dillerinde yazılmıştır.
Gathalar, Zerdüştlüğün en saf hali olarak kabul edilir. Sonradan eklenen Avesta metinlerinde daha çok ritüeller ve yasalar anlatılır, ancak Gathalar doğrudan felsefi ve teolojik konulara odaklanır.
Zerdüştlükte İbadet ve Gelenekler
Ateş Tapınakları:
- Zerdüştlükte ateş, Tanrı’nın ışığını ve bilgeliğini temsil eder.
- Bu yüzden ateş tapınaklarında sürekli yanan bir kutsal ateş bulunur.
- Ama Zerdüştîler ateşe tapmazlar, sadece onu kutsal bir sembol olarak görürler.
Doğaya Saygı:
- Su, toprak, hava ve ateş kutsaldır.
- Bu yüzden cesetlerini toprağa ya da suya gömmezler, bunun yerine “Sessizlik Kuleleri” (Dakhma) denen yapılara bırakırlar, böylece doğaya zarar vermezler.
Günlük Dualar ve Ritüeller:
- Zerdüştîler günde 5 vakit dua ederler.
- Geleneksel kıyafetleri olan Sadre (beyaz gömlek) ve Kusti (bel bağı) takarlar.
Zerdüştlüğün Tarih İçindeki Yayılışı
Pers İmparatorluğu Dönemi
- Persler (Ahamenişler), özellikle Kiros ve Darius gibi krallar Zerdüştlüğü destekledi.
- O dönemde en güçlü dinlerden biri haline geldi.
İslam’ın Yayılması ve Gerileme
- 7. yüzyılda İslam’ın İran’a girmesiyle Zerdüştlük gerilemeye başladı.
- Zerdüştîlerin bir kısmı Hindistan’a göç etti ve Parsîler olarak bilinen topluluğu oluşturdu.
Günümüzde Zerdüştlük
- Bugün hala İran ve Hindistan’da (özellikle Mumbai’deki Parsîler arasında) Zerdüştlük devam ediyor.
- Dünya çapında yaklaşık 200.000 Zerdüştî olduğu tahmin ediliyor.
Zerdüştlüğün Diğer Dinler Üzerindeki Etkisi
Zerdüştlük, tarih boyunca birçok dini etkilemiştir. Özellikle Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’da yer alan birçok kavram, Zerdüştlükten etkilenmiştir:
Melekler ve Şeytan İnancı → Ahura Mada ve Ahriman’ın savaşı, daha sonra Tanrı ve Şeytan kavramına dönüştü.
Cennet ve Cehennem → Zerdüştlükteki iyilerin ödüllendirilmesi ve kötülerin cezalandırılması kavramı, diğer semavi dinlere geçti.
Kıyamet ve Yeniden Diriliş → Zerdüştlük, dünyanın sonunda iyiliğin kazanacağını ve ruhların arınacağını savunuyordu. Bu düşünce, Hristiyanlık ve İslam’daki kıyamet günü inancıyla benzer.
Çoktanrılı (Politeist) Dinler
Hinduizm
- Neye inanır? Karma, reenkarnasyon ve tanrıların birliği fikri.
- Kutsal Kitap: Veda’lar ve Upanişadlar
- Nereden yayıldı? Hindistan
- Ana Mantığı: Kast sistemi, ruhsal yükselme, reenkarnasyon.
- Temel Özellikleri: Tapınaklarda ibadet edilir, rahipler liderlik eder.
Dünyanın en eski dinlerinden biridir ve özellikle Hindistan ve Nepal’de yaygındır. Yaklaşık 1,2 milyar takipçisiyle dünyanın en büyük üçüncü dini olan Hinduizm, tek bir kurucusu veya merkezi otoritesi olmayan çok çeşitli inançları ve uygulamaları kapsayan bir gelenektir.
- Hinduizm’in Temel Özellikleri
- Çok Tanrılı ve Tek Tanrılı Anlayış: Hinduizm, binlerce tanrıya inanır ancak birçok Hindu, tüm tanrıların Brahman adlı tek bir mutlak varlığın farklı yönleri olduğuna inanır.
- Reenkarnasyon ve Karma: Ruhun (Atman), yeniden doğuş döngüsüne (Samsara) tabi olduğuna ve kişinin geçmiş eylemlerinin (Karma) gelecekteki yaşamını belirlediğine inanılır.
- Mokşa (Kurtuluş): Nihai hedef, bu döngüden kurtulup Mokşa’ya (özgürleşme, Tanrı ile birleşme) ulaşmaktır.
- Kutsal Metinler: Veda’lar, Upanishad’lar, Mahabharata ve Ramayana gibi kutsal kitaplara sahiptir.
- Kast Sistemi: Geleneksel olarak toplumu dört ana sınıfa bölen bir sistem mevcuttur, ancak günümüzde Hindistan’da resmi olarak yasaklanmıştır.
- Hinduizm’de Tanrılar
Hinduizm’de binlerce tanrı olmasına rağmen, en önemli olanlar şunlardır:
Trimurti (Üçlü Tanrı Sistemi)
- Brahma – Yaratıcı Tanrı.
- Vişnu (Vishnu) – Koruyucu Tanrı.
- Şiva (Shiva) – Yok edici ve yeniden yaratan Tanrı.
Önemli Tanrıçalar
- Lakşmi: Zenginlik ve refah tanrıçası.
- Sarasvati: Bilgelik ve sanat tanrıçası.
- Durga ve Kali: Koruyucu ve yok edici güçleri temsil eden savaşçı tanrıçalar.
Diğer Önemli Tanrılar
- Ganeşa: Bilgelik ve başarı tanrısı, fil başlı olarak tasvir edilir.
- Hanuman: Güç ve sadakati temsil eden maymun tanrısı.
- Krishna ve Rama: Vişnu’nun yeryüzündeki bedenlenmiş halleri (Avatarlar).
- Kutsal Metinler
Hinduizm’in kutsal metinleri şruti (Tanrı’dan gelen) ve smriti (insanlar tarafından yazılan) olarak ikiye ayrılır.
a) Şruti (İlahi Bilgi)
- Vedalar (Rigveda, Yacurveda, Samaveda, Atharvaveda): Hinduizmin en eski kutsal kitaplarıdır.
- Upanişadlar: Felsefi öğretileri içerir.
b) Smriti (Geleneksel Bilgi)
- Ramayana: Tanrı Rama’nın hikayesini anlatan epik destan.
- Mahabharata: Tanrı Krishna’nın yer aldığı ve Bhagavad Gita’nın bulunduğu büyük bir destan.
- Bhagavad Gita: Hindu felsefesinin temel metinlerinden biri.
- Temel Kavramlar
Hinduizm’de yaşamı ve ruhsal gelişimi şekillendiren bazı önemli kavramlar şunlardır:
- Dharma: Doğru yaşam yolu, kişinin ahlaki ve dini görevleri.
- Karma: İyilik yapan iyilik, kötülük yapan kötülük bulur.
- Samsara: Doğum, ölüm ve yeniden doğuş döngüsü.
- Mokşa: Nirvana’ya benzer şekilde, ruhun özgürlüğe ulaşması.
- Yoga ve Meditasyon: Ruhsal aydınlanmaya ulaşmak için kullanılan yöntemlerdir.
- Hindu Tapınakları ve İbadet
- Mandir: Hindu tapınaklarıdır, tanrılara adanmıştır.
- Puja: Günlük tapınma ritüelleridir, evde veya tapınakta yapılabilir.
- Sadhu ve Gurular: Dini öğretmenler ve mistiklerdir.
- Hac Yerleri: Varanasi, Ganj Nehri ve Himalayalar gibi kutsal yerler.
- Hinduizm’de Önemli Bayramlar
Hinduizm’de pek çok festival vardır, en önemlileri:
- Diwali: Işık Festivali, iyiliğin kötülüğe karşı zaferini kutlar.
- Holi: Renk Festivali, baharın gelişini ve Krishna’ya adanmışlığı simgeler.
- Navaratri: Tanrıça Durga’nın onurlandırıldığı 9 günlük festival.
- Raksha Bandhan: Kardeş sevgisini simgeleyen özel bir gün.
- Hinduizm ve Kast Sistemi
Hindu toplumları geleneksel olarak kast sistemine dayanıyordu. Dört ana kast şunlardır:
- Brahmanlar: Rahipler ve bilginler.
- Kşatriyalar: Savaşçılar ve yöneticiler.
- Vaisiyalar: Tüccarlar ve çiftçiler.
- Şudralar: İşçiler ve hizmetliler.
Geleneksel kast sistemi Hindistan’da resmi olarak kaldırılmıştır ancak bazı kırsal bölgelerde hâlâ etkisini sürdürmektedir.
- Hinduizm’in Yayılması
- Hinduizm, özellikle Hindistan ve Nepal’de yoğun olarak yaşanmaktadır.
- Tayland, Endonezya (Bali), Bangladeş, Sri Lanka ve Fiji gibi ülkelerde de Hindu toplulukları bulunmaktadır.
- Batı dünyasında Yoga, meditasyon ve Ayurvedik tıp sayesinde Hindu felsefesine ilgi büyüktür.
Doğal Dinler
ŞAMANİZM
Kökeni & Doğuşu:
Şamanizm, dünya üzerindeki en eski spiritüel uygulamalardan biridir. İlk izlerine Paleolitik Çağ’a (M.Ö. 30.000-10.000) kadar rastlanır. Özellikle Sibirya, Orta Asya, Türkler, Moğollar, Kızılderililer ve Ural-Altay halkları arasında yaygındır.
Yayılışı:
Şamanizm, belirli bir din olmaktan çok, çeşitli kültürlerde görülen ruhani bir uygulama biçimidir. En yoğun olarak şu bölgelerde görülür:
- Sibirya & Orta Asya (Türkler, Moğollar, Tunguzlar)
- Kuzey Amerika Kızılderilileri
- Güney Amerika Amazon kabileleri
- Afrika kabileleri
- Avustralya Aborjinleri
Temel İnançlar:
Doğa ve ruhlarla iletişim kurma
Ruhların insan hayatını etkilediğine inanma
Şamanların (ruhani liderlerin) doğaüstü güçleri olduğuna inanma
Hayvan ruhları, atalar ve doğa ruhlarıyla bağlantı kurma
İbadet Şekilleri & Ritüeller:
- Transa Geçme: Şamanlar, davul çalarak veya özel bitkiler kullanarak transa girer.
- Ruhlarla İletişim: İyi veya kötü ruhlarla iletişim kurarak hastaları iyileştirme veya kehanette bulunma.
- Ritüel Danslar: Ruhları çağırmak için yapılan danslar.
- Kurban Sunma: Hayvan veya yemek kurban etme.
Kutsal Kitapları & Metinleri:
Şamanizmin yazılı bir kutsal kitabı yoktur. Bilgiler sözlü olarak nesilden nesile aktarılır.
Kutsal Kişiler:
- Şaman: Topluluğun ruhani lideridir. Ruhlarla iletişim kurabilir, hastaları iyileştirebilir ve kehanette bulunabilir.
- Atalar: Ölmüş büyüklerin ruhları kutsal kabul edilir.
ANİMİZM
Kökeni & Doğuşu:
Animizm, dünya üzerindeki en eski inanç sistemlerinden biridir. Taş Devri’ne (M.Ö. 40.000) kadar uzandığı düşünülmektedir.
Yayılışı:
Tüm dünyada görülmekle birlikte, özellikle Afrika, Asya, Amerika ve Okyanusya’daki kabile toplumlarında yaygındır.
Temel İnançlar:
Her şeyin bir ruhu vardır: Dağlar, ağaçlar, göller, taşlar ve hatta nesneler bile bir ruh taşır.
İnsan ve doğa arasında ruhsal bir bağlantı vardır.
Atalara tapınma: Ölmüş kişilerin ruhları, yaşayanları etkileyebilir.
Ruhların memnun edilmesi gerekir: Ritüellerle ruhların gazabı önlenmelidir.
İbadet Şekilleri & Ritüeller:
- Doğaya Saygı: Ağaçlar, nehirler veya hayvanlar kutsal kabul edilir ve onlara zarar vermekten kaçınılır.
- Ruhlara Adaklar: Çeşitli nesneler, yiyecekler veya hayvanlar ruhlara adanır.
- Atalara Dua: Ataların ruhlarından yardım istenir.
Kutsal Kitapları & Metinleri:
Animizm, yazılı bir kutsal kitaba sahip değildir. Bilgiler sözlü olarak aktarılır.
Kutsal Kişiler:
- Ruhlar & Atalar: Doğadaki ruhlar ve ölmüş ataların ruhları kutsal kabul edilir.
- Ruhani Liderler: Kabilelerde doğayla iletişim kurabilen kişiler vardır.
TOTEMİZM
Kökeni & Doğuşu:
Totemizm, kabile toplumlarında görülen bir inanç sistemidir. İlk izleri M.Ö. 10.000’lere kadar uzanır.
Yayılışı:
Totemizm, özellikle Avustralya Aborjinleri, Amerika Kızılderilileri ve Afrika kabileleri arasında yaygındır.
Temel İnançlar:
- Her kabilenin bir totemi vardır: Totem, genellikle bir hayvan veya doğa sembolüdür.
- İnsanlar ve totemler arasında ruhsal bir bağ vardır.
- Totemler korunmalı ve saygı gösterilmelidir.
- Totem ruhları kabileyi korur ve rehberlik eder.
İbadet Şekilleri & Ritüeller:
- Toteme Tapınma: Kabilesel totem figürleri kutsal kabul edilir.
- Totem Dansları: Toteme olan bağlılığı göstermek için özel danslar yapılır.
- Totem Sunakları: Kutsal hayvanlar için ritüeller düzenlenir.
Kutsal Kitapları & Metinleri:
Totemizmin yazılı bir kutsal kitabı yoktur. İnançlar nesilden nesile sözlü olarak aktarılır.
Kutsal Kişiler:
- Totem Ruhları: Kutsal kabul edilen hayvan ruhlarıdır.
- Kabile Liderleri: Totem ile ruhsal bağlantısı güçlü olan kişiler toplumu yönetir.
D) Felsefi ve Etik Dinler
BUDİZM
BUDİZM: ACIDAN KURTULUŞUN VE AYDINLANMANIN YOLU
Budizm, dünya üzerindeki en eski ve en yaygın dinlerden biri. Ancak Budizm’i sadece bir din olarak görmek yanlış olur. Aslında o hem bir felsefe hem de bir yaşam biçimi. Ruhani gelişime, farkındalığa ve aydınlanmaya odaklanıyor.
Peki Budizm nasıl ortaya çıktı, neye inanıyorlar ve nasıl uygulanıyor?
BUDİZM’İN KURUCUSU: BUDDHA KİMDİR?
Budizm’in kurucusu Siddhartha Gautama, yani Buda’dır. Ama kendisi bir tanrı ya da peygamber değildir. O, aydınlanmış bir insan olarak kabul edilir.
Buda’nın Hikâyesi:
M.Ö. 563 civarında, Hindistan- Nepal bölgesinde bir prens olarak doğdu. Sarayda lüks içinde yaşadı, ama dış dünyadaki acıyı bilmiyordu. Bir gün saraydan çıktı ve hastalık, yaşlılık ve ölümü gördü. “Hayatta acı kaçınılmaz ama bu acının bir sebebi olmalı” diye düşündü. Sarayı terk etti, 6 yıl boyunca keşiş olarak yaşadı. Sonunda Bodhi ağacının altında meditasyon yaparken aydınlandı ve “Buda” oldu (Aydınlanmış Kişi). Hayatının geri kalanını bu öğretileri yaymaya adadı.
Buda’nın ana mesajı şuydu: “Dünyadaki acılar arzularımızdan kaynaklanıyor. Eğer arzularımızı kontrol edersek, acıyı da ortadan kaldırabiliriz.”
BUDİZM’İN TEMEL İNANÇLARI
Buda’nın öğretileri, dört temel prensibe dayanır. Bunlara Dört Yüce Gerçek denir.
DÖRT YÜCE GERÇEK
- Dukkha (Acı Gerçeği) → Hayatta acılarla doludur.
- Samudaya (Acının Sebebi) → Acının kaynağı arzularımızdır.
- Nirodha (Acının Sonu) → Arzularımızdan kurtulursak, acı da sona erer.
- Magga (Kurtuluş Yolu) → Sekiz Aşamalı Yol’u izlersek aydınlanabiliriz.
Peki, bu Sekiz Aşamalı Yol nedir?
SEKİZ AŞAMALI YOL
- Doğru Anlayış → Hayatın doğasını anlamak.
- Doğru Düşünce → Kötü niyetlerden uzak durmak.
- Doğru Konuşma → Yalan söylememek, başkalarına zarar vermemek.
- Doğru Davranış → Öldürmemek, çalmamak, doğru yaşamak.
- Doğru Yaşam Tarzı → Ahlaklı bir meslek seçmek.
- Doğru Çaba → Kendini geliştirmek için sürekli çalışmak.
- Doğru Farkındalık → Anda olmak, bilincini geliştirmek.
- Doğru Konsantrasyon → Meditasyon yaparak zihni kontrol etmek.
Eğer biri bu yolu takip ederse, Nirvana‘ya ulaşabilir.
NİRVANA NEDİR?
Nirvana, Budizm’de ruhsal özgürlük ve sonsuz huzur anlamına gelir. Nirvana’ya ulaşan kişi, yeniden doğmaz (reenkarnasyon döngüsünden kurtulur) ve acıları sona erer.
BUDİSTLERİN İBADETLERİ VE GÜNLÜK YAŞAMLARI
Budizm’de geleneksel anlamda bir “ibadet” yoktur, ama Budistler günlük hayatlarında ruhsal gelişim için bazı uygulamalar yaparlar.
Meditasyon: Zihni kontrol etmek ve aydınlanmaya ulaşmak için yapılır.
- Mantra ve İlahi Okumak: Özellikle Tibet Budizmi’nde yaygın.
- Tapınaklara Gitmek: Budist tapınakları, stupa ya da pagoda olarak adlandırılır.
- Ahlaki Kurallara Uymak: Yalan söylememek, çalmamak, kötü niyet taşımamak gibi kurallar.
BUDİST KEŞİŞLERİN HAYATI:
Budizm’de en bağlı kişiler keşişlerdir. Rahipler (Bhikkhu) ve Rahibeler (Bhikkhuni) tapınaklarda yaşar, meditasyon yapar ve toplum için çalışırlar.
BUDİZM’İN KUTSAL METİNLERİ
Budizm’in tek bir kutsal kitabı yoktur, ama en önemli kaynaklar şunlardır:
Tripitaka (Üç Sepet) → Buda’nın sözlerinin ve keşişlerin kurallarının bulunduğu en eski metin.
Dhammapada → Buda’nın öğretilerini içeren kısa ama özlü bir kitap.
Lotus Sutra → Mahayana Budizmi’nde kutsal kabul edilir.
BUDİZM’İN MEZHEPLERİ (BUDİST OKULLARI)
Zamanla Budizm farklı yorumlara ayrıldı ve üç ana mezhep ortaya çıktı:
1️. Theravada Budizmi (“Eldeki Budizm”)
- En eski ve geleneksel mezheptir.
- Daha katıdır, sadece rahiplerin Nirvana’ya ulaşabileceğine inanır.
- Sri Lanka, Tayland, Myanmar, Laos, Kamboçya gibi ülkelerde yaygındır.
2️. Mahayana Budizmi (“Büyük Araç”)
- Daha esnektir ve herkesin Nirvana’ya ulaşabileceğine inanır.
- Bodhisattva kavramı vardır: Nirvana’ya ulaşmış ama insanlara yardım için geri dönen kişiler.
- Çin, Japonya, Kore, Vietnam gibi bölgelerde yaygındır.
3️. Vajrayana Budizmi (“Elmas Araç”)
- Tibet Budizmi olarak da bilinir.
- Mantralar, ritüeller ve ruhsal uygulamalar çok önemlidir.
- Dalai Lama en tanınmış lideridir.
Hangi ülkelerde yaygın?
- Tayland, Myanmar, Sri Lanka, Kamboçya (Theravada Budizmi)
- Çin, Japonya, Kore, Vietnam (Mahayana Budizmi)
- Tibet, Nepal, Butan, Moğolistan (Vajrayana Budizmi)
KONFÜÇYANİZM
Konfüçyüsçülük Nedir?
Konfüçyüsçülük (Konfüçyanizm), Çinli filozof Konfüçyüs’ün (M.Ö. 551 – M.Ö. 479) öğretilerine dayanan bir felsefi ve etik sistemdir. Bir din olmaktan çok, ahlak, siyaset, toplum düzeni ve bireysel erdem üzerine kurulu bir düşünce sistemidir. Çin kültürü, yönetimi ve eğitimi üzerinde derin etkiler bırakmıştır.
Konfüçyüs’ün Hayatı (M.Ö. 551 – M.Ö. 479)
Konfüçyüs (Çince: 孔子, Kǒng Zǐ), Çin’in Lu eyaletinde doğmuş bir filozoftur.
- Çocukluğunda zor şartlarda büyüdü, genç yaşta birçok farklı iş yaptı.
- Çin’deki siyasi düzensizlikten rahatsız oldu ve iyi bir toplumun nasıl oluşturulabileceği üzerine düşünceler geliştirdi.
- Hayatı boyunca çeşitli devlet görevlerinde bulundu, ancak ideal devlet yönetimini gerçekleştirme çabaları başarısız oldu.
- Öğrencilerine bilgilerini aktardı ve ölümünden sonra öğretileri derlenerek “Lunyu” (Konfüçyüs’ün Analektleri) adlı kitapta toplandı.
Konfüçyüsçülüğün Temel İlkeleri
- Erdem (De, 德) ve Ahlak
Konfüçyüs’e göre insanın erdemli olması gerekir. Bir toplum ancak erdemli bireyler sayesinde düzgün işleyebilir.
- Beş Temel Erdem
Konfüçyüsçülük, toplumda düzen ve uyumu sağlamak için beş temel erdem belirlemiştir:
- Ren (仁) – İnsanlık, merhamet: Başkalarına karşı iyi ve adil davranmak.
- Yi (义) – Doğruluk: Doğru olanı yapma sorumluluğu.
- Li (礼) – Gelenek ve töre: Ahlaki kurallar, nezaket ve toplum kurallarına uymak.
- Zhi (智) – Bilgelik: Doğruyu yanlıştan ayırt edebilme yeteneği.
- Xin (信) – Güvenilirlik: Dürüst ve sözünün eri olmak.
- Filial Piety (Xiao, 孝) – Aileye ve Büyüklerine Saygı
- Aile, toplumun temelidir.
- Anne babaya saygı göstermek (atalara saygı – “atalara tapınma” olarak da bilinir).
- Büyüklerin sözünü dinlemek ve onlara hizmet etmek.
- Beş Temel İnsan İlişkisi (Wu Lun, 五伦)
Toplumda uyumu sağlamak için beş temel ilişki belirlenmiştir:
- Hükümdar – Halk: Hükümdar adil, halk ise sadık olmalı.
- Baba – Oğul: Baba şefkatli, oğul ise saygılı olmalı.
- Koca – Karı: Koca koruyucu, karı ise uyumlu olmalı.
- Büyük Kardeş – Küçük Kardeş: Büyük kardeş nazik, küçük kardeş itaatkâr olmalı.
- Dost – Dost: Arkadaşlık karşılıklı sadakat ve dürüstlük üzerine kurulu olmalı.
- Eğitim ve Kendini Geliştirme
- İnsan, doğuştan ne tamamen iyi ne de tamamen kötüdür; eğitimle iyi bir insan haline gelir.
- Kişi kendini sürekli geliştirmeli ve ahlaki mükemmelliğe ulaşmaya çalışmalıdır.
Konfüçyüsçülüğün Siyaset ve Yönetim Anlayışı
Konfüçyüs, ideal bir yöneticinin erdemli, adil ve bilge olması gerektiğini savunmuştur.
- Hükümdar bir baba figürü gibidir: Halkına şefkat göstermeli, ahlaki olarak örnek olmalıdır.
- Yöneticiler liyakate göre seçilmeli: Doğuştan gelen soyluluk yerine bilgi ve erdeme sahip olanlar devlet yönetiminde yer almalıdır.
Bu fikirler, Çin’de bürokratik sınav sisteminin (İmparatorluk Sınavları) temelini oluşturmuştur.
Konfüçyüsçülüğün Tarih Boyunca Etkisi
- Çin’de devlet ideolojisi haline geldi: Han Hanedanlığı (M.Ö. 206 – M.S. 220) döneminde resmi öğreti olarak benimsendi.
- Japonya, Kore ve Vietnam’da etkili oldu: Konfüçyüsçülük, Doğu Asya’nın birçok bölgesinde ahlaki ve siyasi sistemlere yön verdi.
- Modern Çin’de hala etkili: Mao dönemi sırasında (20. yüzyıl) reddedilmiş olsa da günümüzde Çin kültüründe ve eğitim sisteminde hâlâ etkileri görülmektedir.
Kutsal Metinleri:
- Analektler (Konfüçyüs’ün sözleri)
- Mengzi (Konfüçyüs’ün takipçisinin yazıları)
TAOİZM
Laozi’nin kurduğu bu öğreti, her şeyi zorlamadan, akışına bırakarak yaşamayı savunuyor.
Tao ne demek?
“Tao”, yani “Yol”, evrenin doğal düzeni. Yani doğa nasıl akıp gidiyorsa, sen de öyle yaşamalısın. Bunu yapmazsan, gereksiz stres ve sıkıntılarla dolu bir hayatın olur.
Ana fikirler:
- Wu Wei (Çabasız Eylem): “Zorlama, oluruna bırak.”
- Yin-Yang: Her şeyin içinde bir zıtlık ve denge vardır. (Gece & gündüz, sıcak & soğuk, iyi & kötü)
- Doğayla uyum içinde yaşamak: İnsan doğadan koparsa mutsuz olur.
Kutsal Metinler:
- Tao Te Ching (Laozi’nin kitabı)
- Zhuangzi
Taoist pratikler neler?
- Tai Chi & Qi Gong: Enerji dengesi için yapılan yavaş hareketler
- Meditasyon: Zihni sakinleştirmek için
- Doğa yürüyüşleri ve basit bir yaşam: Maddi şeylere bağlanmamak
Yorum Yok